Έννοιες της τέχνης τον 20ό αιώνα

O Mαρσέλ Προυστ (Bαλαντέν-Λουί-Zωρζ-Eζέν-Mαρσέλ) γεννήθηκε στην εξοχή του Οτέιγ, κοντά στο Παρίσι, το 1871. Σπούδασε νομικά, πολιτικές επιστήμες και φιλοσοφία. Γόνος πλούσιας, αστικής οικογένειας -ο πατέρας του ήταν φημισμένος γιατρός- δεν άργησε να βρεθεί στο περιβάλλον της υψηλής κοινωνίας της πρωτεύουσας και άρχισε να δημοσιεύει άρθρα κοσμικού περιεχομένου σε διάφορα έντυπα. Εργάστηκε για ένα διάστημα σε βιβλιοθήκη, ώσπου ανακάλυψε την κλίση του στη λογοτεχνία, στην οποία αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά, για να καταλήξει τελικά σε πλήρη σχεδόν απομόνωση από τον έξω κόσμο: κοιμόταν την ημέρα και έγραφε τη νύχτα σε ένα δωμάτιο επενδυμένο με φελλό. Ανάμεσα στο 1895 και στο 1899 ασχολήθηκε με ένα μυθιστόρημα που έμεινε ημιτελές και εκδόθηκε μετά τον θάνατό του, το 1952, με τον τίτλο "Ζαν Σαντέιγ". Έγραψε επίσης ποιήματα, σύντομα αφηγήματα, άρθρα και μεταφράσεις. Ορισμένα από τα αφηγήματα αυτά δημοσιεύτηκαν το 1896 στον τόμο "Τέρψεις και ημέρες", με πρόλογο του Ανατόλ Φρανς και σχέδια της Μαντάμ Λεμαίρ. Η χλιαρή τους υποδοχή από το κοινό και ορισμένα προβλήματα πλοκής τον έκαναν να εγκαταλείψει το μυθιστόρημά του "Ζαν Σαντέιγ", ώσπου, γύρω στο 1907, καταπιάστηκε με τον πολύτομο μυθιστορηματικό κύκλο "Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο". Ο πρώτος τόμος του κύκλου, "Από τη μεριά του Σουάν", που οι εκδότες τον απέρριπταν ο ένας μετά τον άλλον, εκδόθηκε με έξοδα του συγγραφέα το 1913. Ακολούθησαν οι τόμοι "Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών", ο οποίος του χάρισε το βραβείο Γκονκούρ και τη φήμη, το 1918, "Η μεριά του Γκερμάντ", σε δύο τόμους, 1920 και 1921, και "Σόδομα και Γόμορρα", επίσης σε δύο τόμους, 1921 και 1922. Aσθματικός από μικρός, ο Προυστ πεθαίνει από πνευμονία το 1922. Οι τρεις τελευταίοι τόμοι, αν και ολοκληρωμένοι, κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό του, με την επιμέλεια του αδελφού του Ρομπέρ: "Η φυλακισμένη", 1923, "Η δραπέτις/Η εξαφάνιση της Αλμπερτίν", 1925 και "Ο ξανακερδισμένος χρόνος", 1927. Το 1927 κυκλοφόρησαν τα "Χρονικά", ένας τόμος με δημοσιευμένα άρθρα του. Μετά το θάνατό του, ο Προυστ πήρε γρήγορα τη θέση του ως ένας από τους σημαντικότερους μυθιστοριογράφους του εικοστού αιώνα κι ένας από τους πιο σημαντικούς κριτικούς της εποχής του. Tο έργο του προκάλεσε έναν πολύ μεγάλο αριθμό από αναλυτικές εργασίες και συνθετικές μελέτες και επηρέασε συγγραφείς όπως οι Τζέιμς Τζόις, Βιρτζίνια Γουλφ, Κλοντ Σιμόν, κ.ά.

Ο Ρόμπερτ Μούζιλ γεννήθηκε το 1880 στο Κλάγκενφουρτ της Αυστρίας. Σπούδασε αρχικά σε στρατιωτική σχολή, αλλά αργότερα ενδιαφέρθηκε για τη μηχανολογία. Το 1901 πήρε το πτυχίο του μηχανολόγου. Σύντομα στράφηκε προς τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την πειραματική ψυχολογία. Το 1908 αναγορεύτηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας, της φυσικής και των μαθηματικών. Την τριετία 1911-1914 εργάστηκε ως βιβλιοθηκάριος. Το 1911 παντρεύτηκε τη Μάρθα Μαρκοβάλντι. Το 1914 υπηρέτησε ως αξιωματικός στο ιταλικό μέτωπο, όπου και παρασημοφορήθηκε. Το 1919 εργάστηκε στο γραφείο τύπου του αυστριακού Υπουργείου Εξωτερικών. Το 1920 εργάστηκε ως δημόσιος υπάλληλος. Το 1923 του απονεμήθηκε το βραβείο "Κλάιστ" για τους "Ονειροπόλους". Το 1924 του απονεμήθηκε το μεγάλο βραβείο των τεχνών της Βιέννης και το 1929 το βραβείο "Γκέρχαρτ Χάουπτμαν". Το 1938 κατέφυγε με τη γυναίκα του στη Ζυρίχη και από εκεί στη Γενεύη, όπου και πέθανε το 1942. Κυριότερα έργα του είναι τα μυθιστορήματα "Οι αναστατώσεις του οικότροφου Ταίρλες" (1906) και "Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες" (1930-1943), που έμεινε ημιτελές. Οι νουβέλες "Δεσμοί" ("Η τελείωση του έρωτα" και "Ο πειρασμός της σιωπηλής Βερόνικας") (1911), "Οι τρεις γυναίκες" ("Η Γκρίτζα", "Η πορτογαλίδα", "Η Τόνκα") (1924) και "Ο Βίντσεντς και η φίλη των σημαντικών ανδρών" (1923).

Ο Πωλ Βαλερύ (1871-1945) γεννήθηκε στο Μονπελιέ, όπου σπούδασε νομικά, και πρωτοεμφανίστηκε στα γράμματα με το ποίημα "Νάρκισσος". Το 1892 έρχεται στο Παρίσι, όπου αναλίσκεται σε επιστημονικές, κυρίως, μελέτες (λογοτεχνικά, το 1894 είναι η χρονιά του "Μια βραδιά με τον κύριο Τεστ"). Επανέρχεται στην ποίηση και το 1917 δημοσιεύει τη "Νεαρή μοίρα", συμβολικό ποίημα που τον κάνει διάσημο. Στην ίδια κοίτη, θ' ακολουθήσουν το "Θαλασσινό κοιμητήρι", ο δεύτερος "Νάρκισσος", οι "Κλάδοι της νίκης" κ.ά. ποιήματα λεπτόηχου συμβολισμού. Γίνεται μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας το 1925. Τα πεζογραφήματα του (μεταξύ άλλων, "Η ψυχή και ο χορός", 1925, "Ευπαλίνος", 1925) και οι στοχασμοί του (μια σειρά από δοκίμια, όπως οι "Ματιές στον σύγχρονο κόσμο", και σημειώσεις εργασίας όπως αυτές των "Τετραδίων") έχουν ως κύριο άξονα την πολλαπλότητα του εγώ, του ανεξάντλητου και πολυπρισματικού εγώ, ιδωμένου μέσα από τον μεγεθυντικό φακό ενός πνεύματος ασκημένου και οξυμένου στο έπακρο.

Ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ (1908-1961) ήταν καθηγητής της έδρας της ψυχολογίας και των παιδαγωγικών στη Σορβόννη (1949-1952) και στο Κολέγιο της Γαλλίας από το 1952. Διαμόρφωσε τον φιλοσοφικό του στοχασμό με βάση τη φαινομενολογική μέθοδο του Έντμουντ Χούσερλ. Το έργο του καλύπτει ένα τμήμα του σύγχρονου υπαρξιστικού ρεύματος. Πρόκειται για έναν φιλοσοφικό στοχασμό που εκκινεί από το υπαρξιακό βίωμα του ριζώματος του εκάστοτε ατομικού σώματος μέσα στον κόσμο και από την ανάλυση των στρωμάτων των ακατέργαστων αισθητηριακών εντυπώσεων τα οποία προηγούνται της διασκεπτικής και επιστημονικής σκέψης. Τα κυριότερα έργα του είναι: "Η δομή της συμπεριφοράς" (1942), "Φαινομενολογία της αντίληψης" (1945), "Οι περιπέτειες της διαλεκτικής" (1955), "Ο οφθαλμός και το πνεύμα" (1964), "Το ορατό και το αόρατο" (1964).

Ο γάλλος φιλόσοφος Gilles Deleuze γεννήθηκε το 1925 στο Παρίσι. Δίδαξε φιλοσοφία σε λύκεια (Amiens, Ορλεάνη, Παρίσι) και στα πανεπιστήμια της Σορβόννης (1957-1960), της Λυών (1964-1969) και της Βενσέν (1969-1987). Κατά το διάστημα 1960-1964 διετέλεσε ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CNRS). Κυριότερα έργα του: "Difference et repetition" (1968)· "Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης" (1969)· "Logique du sens" (1969)· "Ο Αντι-Οιδίπους" (1972, σε συνεργασία με τον Felix Guattari)· "Mille Plateaux" (1980, σε συνεργασία με τον Felix Guattari)· "Le pli-Leibniz et le baroque" (1988)·"Qu'est-ce que la philosophie?" (1992, σε συνεργασία με τον Felix Guattari). Το 1992 επιδεινώνεται σοβαρά η πνευμονική πάθηση από την οποία έπασχε ήδη από το 1968. Στις 4 Νοεμβρίου του 1995 ο Deleuze αυτοκτονεί. Ένα γαλλικό περιοδικό έδωσε τον εξής σύντομο χαρακτηρισμό του Deleuze, που φαίνεται να υιοθέτησε και ο ίδιος: "Ταξίδεψε λίγο, δεν προσχώρησε ποτέ στο κομμουνιστικό κόμμα, δεν υπήρξε ποτέ φαινομενολόγος ούτε χαϊντεγκεριανός, δεν παραιτήθηκε από τον Μαρξ, ούτε απαρνήθηκε τον Μάη του '68".

Pierre Bourdieu (1930-2002): Σπούδασε φιλοσοφία στην Ecole Normale Superieure στο Παρίσι. Το 1964 γίνεται Διευθυντής Ερευνών στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, όπου το 1968 ιδρύει το Centre de Sociologie Europeenne. Την ίδια χρονιά γίνεται διευθυντής της σειράς Le Sens Commun των εκδόσεων Minuit, ενώ το 1975 ιδρύει και διευθύνει το περιοδικό Actes de la recherche en sciences sociales. Από το 1981 κατείχε την έδρα της Kοινωνιολογίας στο College de France. Το 1989 ιδρύει και διευθύνει την ευρωπαϊκή επιθεώρηση βιβλίου "Liber", το 1997 τη σειρά "Liber" στις εκδόσεις Seuil και το 1996 τον εκδοτικό οίκο Raisons d’Agir. Τα σαράντα και πλέον χρόνια διεθνούς επιστημονικής παρουσίας παρήγαγαν ένα τεράστιο επιστημονικό έργο εμπειρικής και θεωρητικής έρευνας το οποίο, μεταφραζόμενο στις περισσότερες χώρες του κόσμου, ενέπνευσε ένα σημαντικό αριθμό ερευνών σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους. Ο πιο πολυμεταφρασμένος επιστήμονας του τέλους του εικοστού αιώνα, στοχαστής με παγκόσμια αναγνώριση και έργο που σημαδεύει τη συζήτηση των ιδεών στον αιώνα μας, ο Bourdieu είναι ταυτόχρονα και ο μαχητικός διανοούμενος που στρατεύεται στις πιο σημαντικές υποθέσεις του καιρού μας. Τα βιβλία του, όπως -μεταξύ πολλών άλλων- "Les heritiers" (Minuit 1964), "L’ amour de l’art" (Minuit 1966), "Le metier de sociologue" (Mouton-Bordas 1968), "La reproduction" (σε συνεργασία με τον J.-C. Passeron, Minuit 1970), "La distinction" (Minuit 1979), "Le sens pratique" (Minuit 1980), "Ce que parler veut dire" (Fayard 1982), "Homo academicus" (Minuit 1984), "L’ontologie politique de Martin Heidegger" (Minuit 1988), "La noblesse d’Etat" (Minuit 1989), "Les regles de l’art" (Seuil 1992), "La misere du monde" (Seuil 1993), "Raisons pratiques" (Seuil 1994), "Meditations pascaliennes" (Seuil 1997), "La domination masculine" (Seuil 1998), "Les structures sociales de l’economie" (Seuil 2000), αποτελούν θεμελιώδη έργα και σημεία αναφοράς στην ιστορία της κοινωνιολογικής σκέψης. Στα ελληνικά έχουν εκδοθεί τα παρακάτω έργα του: "Μικρόκοσμοι: τρεις μελέτες πεδίου" (Δελφίνι 1992), "Οι κληρονόμοι: οι φοιτητές και η κουλτούρα τους" (σε συνεργασία με τον J.-C. Passeron, Καρδαμίτσα 1993), "Κείμενα κοινωνιολογίας" (1η έκδ. Δελφίνι 1994, 2η έκδ. Στάχυ 1999), "Η ανδρική κυριαρχία" (1η έκδ. Δελφίνι 1996, 2η έκδ. Στάχυ 1999, 3η έκδ., σε νέα μτφρ., Πατάκη 2007), "Για την τηλεόραση" (Πατάκη 1998), "Αντεπίθεση πυρών I" (Πατάκη 1998), "Για ένα Πανεπιστήμιο σε κατάσταση κινδύνου" (σε συνεργασία με τους C. Charle, B. Lacroix κ.ά., Πατάκη 1999), "Γλώσσα και συμβολική εξουσία" (Καρδαμίτσα 1999), "Νόστιμον ήμαρ" (Καρδαμίτσα 1999), "Πρακτικοί λόγοι" (Πλέθρον 2000), "Για ένα ευρωπαϊκό κοινωνικό κίνημα. Αντεπίθεση πυρών ΙΙ" (Πατάκη 2001), "Μάθημα πάνω στο μάθημα: κοινωνιολογία και αυτο-κοινωνιοανάλυση" (Καρδαμίτσα 2001), "Η διάκριση" (Πατάκη 2002), "Για την εκπαίδευση του μέλλοντος" (Νήσος 2004, "Για την επιστήμη και τις κοινωνικές χρήσεις της" (Πολύτροπον 2005), "Οι κανόνες της τέχνης" (Πατάκη 2006), "Η αίσθηση της πρακτικής" (Αλεξάνδρεια 2006), "Επιστήμη της επιστήμης και αναστοχασμός" (Πατάκη 2007), "Σχεδίασμα για μια αυτοανάλυση" (Πατάκη 2007).